Το έτος 1832, σ’ ένα μικρό τυπογραφείο, το πρώτο στη Σάμο, στην Αγία Τριάδα της Λέκας, μακριά από το διευθυντήριο του Λογοθέτη Λυκούργου στο Τηγάνι, εκδίδεται ο τόμος που παρουσιάζεται σήμερα, ο οποίος αποτελεί μία αυθεντική πηγή για την εποχή[1].
Βρισκόμαστε στο μέσον μιας πολυτάραχης εποχής. Οι Σαμιώτες, έμειναν έξω από τα όρια του ελληνικού κράτους (Πρωτόκολλο του Λονδίνου 1830) όπως η Κρήτη και άλλες εξεγερμένες περιοχές, και διεκδικούν την ανατροπή των αποφάσεων των μεγάλων δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία). Επί τέσσερα χρόνια μάχονται σε διπλωματικό επίπεδο, μόνοι αυτοί, για την ένταξη της Σάμου στο ελληνικό κράτος. Όμως, η διπλωματία είχε διαγράψει την τύχη της. Τον Φεβρουάριο του 1831 διατυπώθηκε η πρόταση της αυτονομίας και ένα χρόνο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1832, έγινε η αναγνώρισή της από την Πύλη. Στη Σάμο ξεκινά μια τιτάνια προσπάθεια ανατροπής των αποφάσεων αυτών με την ίδρυση της Σαμιακής Πολιτείας και το διορισμό ως διευθυντή των Διοικητικών Πραγμάτων της Σάμου του Λογοθέτη Λυκούργου. Κύριος στόχος η διαπραγμάτευση της τύχης της Σάμου.
Η περίοδος από το 1830 έως το 1834 αποτελεί μια από τις τραγικότερες της ιστορίας του νησιού, γιατί ενώ οι Σάμιοι επί δέκα χρόνια διεξήγαγαν νικηφόρους αγώνες εναντίον των Οθωμανών, δεν έχασαν καμία μάχη, τώρα υποχρεώνονταν να επιστρέψουν στο προεπαναστατικό καθεστώς. Στην ηγετική ομάδα των Καρμανιόλων υπήρξαν διαφορετικές απόψεις για το ποιον δρόμο έπρεπε να ακολουθήσουν. Η σύγκρουσή τους υπήρξε έντονη, ο δε Λυκούργος αμφισβητήθηκε ανοιχτά στις γενικές συνελεύσεις, χωρίς όμως να ακυρωθεί ως ο ηγέτης του αγώνα.
Η περίοδος αυτή θα λήξει βίαια τον Μάιο του 1834 με την επιβολή του καθεστώτος της ηγεμονίας. Το νησί παραδόθηκε με δυσμενείς όρους σ’ έναν αδιάφορο ηγεμόνα, μέχρι που μια άλλη εξέγερση τον εκδίωξε μετά από 15 χρόνια, το 1849. Στη πρώτη γενική συνέλευση που συγκροτήθηκε τον Αύγουστο του 1834 οι υποταγμένοι Σάμιοι συνέταξαν τον κατάλογο των «αποβλήτων από την πατρίδα και απαραδέκτων» καταδικάζοντας τους ηγέτες της επανάστασης σε εξορία διά βίου.
Ας επανέλθουμε όμως στην έκδοση. Ο σκοπός, σύμφωνα με τον πρόλογό της, ήταν να καταδειχθούν τα δίκαια της Σάμου σε όλο τον κόσμο:
«Επάναγκες ήτο να κοινοποιηθώσι τα τωρινά πρακτικά της, διά να προσβεβαιώσωσι την αλήθειαν της εν καιρώ εκδοθησομένης λεπτομερούς ιστορίας της, και να κινήσωσι και την περιέργειαν όλου του κόσμου προς λύσιν της γενικής απορίας, περί του πώς η νήσος αύτη, ήτις από την πρώτην στιγμήν καθ’ ην η φωνή της Ελευθερίας αντήχησεν εις την Ελληνικήν γην ηνώθη όλως με το ελληνικόν έθνος, καταδικάζεται ήδη εις χωρισμόν απ’ αυτού και διαίρεσιν! Πώς λαός όστις πραγματικώς δι’ εαυτού, διά θυσιών, διά αγώνων δι’ αίματος εκράτησε την Ελευθερίαν του εναντίον τόσων του εχθρού εφορμήσεων, να λαμβάνη σήμερον ως βραβείον την προς δουλείαν βίαν!…»
Τα Πρακτικά ξεκινούν με τα Προλεγόμενα, τα οποία υπογράφει ο εκδότης Β. Ματθιουδάκης, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε πολλά. Αποτελούν μια σύντομη επισκόπηση της νεότερης ιστορίας της Σάμου από τον καιρό της ερήμωσης από τις οθωμανικές επιδρομές μέχρι το έτος 1832.
Το κύριο σώμα περιλαμβάνει επίσημα κείμενα της περιόδου που έχουν σχέση με το μεγάλο θέμα, την υποταγή δηλ. της Σάμου στις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Επιλεγμένα ψηφίσματα και πράξεις πέντε γενικών συνελεύσεων που έγιναν την εποχή αυτή (συνολικά δέκα συνελεύσεις έγιναν στα τέσσερα χρόνια της Σαμιακής Πολιτείας), επιστολές του Λυκούργου, διευθυντή της Σαμιακής Πολιτείας προς διαφόρους, έγγραφά του και οδηγίες προς την πρεσβεία των Σαμίων στην Κωνσταντινούπολη, έγγραφα της επαρχιακής δημογεροντίας, αναφορές των χωριών περί μη υποταγής κ.τ.λ. αλλά και επιλεγμένα κείμενα της κυρίαρχης πλευράς: απόσπασμα του Πρωτοκόλλου του 1830, τη μετάφραση του υψηλού Ορισμού που έφερε ο απεσταλμένος του Σουλτάνου Γεδικλή Πασάς με τα προνόμια (Ιούλιος 1830), τις συνομιλίες μεταξύ των απεσταλμένων της Ρωσίας, Αγγλίας, Γαλλίας με τους αντιπροσώπους των Σαμίων, επιστολές των πρέσβεων των Μ. Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη προς τους υποπροξένους στη Σάμο, και τέλος πατριαρχική επιστολή προς τον δεσπότη Κύριλλο και τους αντιπροσώπους του λαού. Στα ενδιάμεσα παρεμβάλλονται λίγα σχόλια, κυρίως για να γίνει η χρονική σύνδεση των κειμένων. Αρχική ημερομηνία η 7η Ιουνίου 1830 και τελική η 19η Ιανουαρίου 1832.
Η Πρεσβεία κυκλοφόρησε ευρέως στην Σάμο αλλά και αλλού. Στο Πρωτόκολλον της Λογιστικής επιτροπής του 1832, αναγράφεται η πληροφορία πως η 6η γενική συνέλευση τον Ιούλιο του 1832 ενέκρινε πρόταση του Διευθυντηρίου να προσφερθεί η έκδοση σε όλα τα χωριά και τις κωμοπόλεις και σε καθένα ξεχωριστά πληρεξούσιο[2]. Η αναγγελία της έκδοσης στον Ελληνικό Καθρέπτη (27 Μαρτίου 1832) δηλώνει ότι κυκλοφόρησε και εκτός Σάμου στην έδρα του Ελληνικού Κράτους, στο Ναύπλιο.
Ο τίτλος του έργου είναι παρμένος από το όνομα της πρεσβείας, της αντιπροσωπείας δηλ. των Σαμίων που εστάλη στο τέλος του 1830 στην Κωνσταντινούπολη και παρέμεινε μέχρι τον Φεβρουάριο του 1831 για διαπραγματεύσεις.
Γιατί όμως η Πρεσβεία εκδόθηκε στην πιο θερμή περίοδο του αγώνα των Σαμίων; Ποιον σκοπό εξυπηρέτησε η έκδοση αυτή εκτός από τον προφανή, να ενημερωθεί ο κόσμος; Γνωρίζουμε ότι ο Λυκούργος αντιμετωπίζεται με σοβαρές κατηγορίες από τους παλαιούς του συντρόφους, ότι «επώλησε την Σάμον», επειδή εκφράζει την μέση οδό. Παραμένει όμως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης που δεν μπορεί να παραγκωνισθεί. Το συμπέρασμα από τη μελέτη των πηγών είναι ένα: η ιδεολογία των Καρμανιόλων, που ηγούνται του αγώνα, είναι κοινή. Η πίστη στις διακηρύξεις του Διαφωτισμού, η προσήλωση στον ορθό λόγο. Η διαφωνία δεν εκφράζεται πουθενά προς τα έξω, προς τις μεγάλες δυνάμεις, αυτές πρέπει να πεισθούν ότι ο αγώνας των Σαμίων είναι δίκαιος. Τα επιχειρήματα βασίζονται στο δίκαιο του νικητή στον πόλεμο, στη συλλογικότητα της απόφασης (πάνδημες συνελεύσεις) που είναι μία: ένωση ή θάνατος. Αργότερα το αίτημα μεταβάλλεται: ένωση ή μετανάστευση[3].
Η έκδοση, που περιέχει ορισμένα από τα πιο φλογερά κείμενα στη διάρκεια της επανάστασης και που απηχεί το πνεύμα των Καρμανιόλων είναι σπάνια, ευρίσκεται σε λιγοστές βιβλιοθήκες, αλλά το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, με υπεύθυνο τον καθηγητή κ. Τσολομύτη, δανείστηκε τον τόμο από τα Γ.Α.Κ. και τον ψηφιοποίησε. ΄Εκτοτε κοσμεί την ψηφιακή του βιβλιοθήκη και είναι δωρεάν προσβάσιμη σε όποιον επιθυμεί. Οι αξίες της ελευθερίας και της ισότητας, του δικαίου των λαών που νικούν στην πόλεμο αλλά χάνουν στα τραπέζια των ισχυρών του κόσμου, του ανθρωπισμού, αξίες των προγόνων μας, αποκαλύπτονται εδώ. Αυτός ο ενωτικός προς τα έξω αγώνας, παρ’ όλες τις διαφορετικές απόψεις, αποτελούν το μεγάλο παράδειγμα για τους σύγχρονους Σαμιώτες.
[1] Βλ. Μανόλης Α. Βουρλιώτης, Καρμανιόλοι και βιβλίο (1800-1839), έκδοση Αδελφότητας Σαμίων Αθηνών, Αθήνα 1990
[2] Πρωτόκολλον της Λογιστικής Επιτροπής των εξερχομένων εγγράφων 1832, 1η Συνεδρίαση Γ.Σ. Ιουλίου 11, ΓΑΚ Αρχεία Ν. Σάμου. Οι πληρεξούσιοι δέχτηκαν ευχαρίστως τα βιβλία αυτά «πεπεισμένοι εξ αυτών ελπιζόμενον καλόν διά την πολυπαθή Σάμον».
[3] Αναλυτικότερη παρουσίαση της Πρεσβείας στον τόμο των πρακτικών του συνεδρίου 1821, Σάμος και Επανάσταση…, όπου και σχετικό δικό μου κείμενο. Για την εποχή δες και Α. Σεβαστάκη Σαμιακή Πολιτεία, που παρουσιάστηκε εδώ, Χ. Λάνδρου Η μεταπαναστατική Σάμος σε υποτέλεια, το πρώτο πρωτόκολλο αλληλογραφίας της ηγεμονίας, 1834-1835, εκδόσεις Π.Ι.Σ. «Ν. Δημητρίου, κ.ά.
Βρισκόμαστε στο μέσον μιας πολυτάραχης εποχής. Οι Σαμιώτες, έμειναν έξω από τα όρια του ελληνικού κράτους (Πρωτόκολλο του Λονδίνου 1830) όπως η Κρήτη και άλλες εξεγερμένες περιοχές, και διεκδικούν την ανατροπή των αποφάσεων των μεγάλων δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία). Επί τέσσερα χρόνια μάχονται σε διπλωματικό επίπεδο, μόνοι αυτοί, για την ένταξη της Σάμου στο ελληνικό κράτος. Όμως, η διπλωματία είχε διαγράψει την τύχη της. Τον Φεβρουάριο του 1831 διατυπώθηκε η πρόταση της αυτονομίας και ένα χρόνο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1832, έγινε η αναγνώρισή της από την Πύλη. Στη Σάμο ξεκινά μια τιτάνια προσπάθεια ανατροπής των αποφάσεων αυτών με την ίδρυση της Σαμιακής Πολιτείας και το διορισμό ως διευθυντή των Διοικητικών Πραγμάτων της Σάμου του Λογοθέτη Λυκούργου. Κύριος στόχος η διαπραγμάτευση της τύχης της Σάμου.
Η περίοδος από το 1830 έως το 1834 αποτελεί μια από τις τραγικότερες της ιστορίας του νησιού, γιατί ενώ οι Σάμιοι επί δέκα χρόνια διεξήγαγαν νικηφόρους αγώνες εναντίον των Οθωμανών, δεν έχασαν καμία μάχη, τώρα υποχρεώνονταν να επιστρέψουν στο προεπαναστατικό καθεστώς. Στην ηγετική ομάδα των Καρμανιόλων υπήρξαν διαφορετικές απόψεις για το ποιον δρόμο έπρεπε να ακολουθήσουν. Η σύγκρουσή τους υπήρξε έντονη, ο δε Λυκούργος αμφισβητήθηκε ανοιχτά στις γενικές συνελεύσεις, χωρίς όμως να ακυρωθεί ως ο ηγέτης του αγώνα.
Η περίοδος αυτή θα λήξει βίαια τον Μάιο του 1834 με την επιβολή του καθεστώτος της ηγεμονίας. Το νησί παραδόθηκε με δυσμενείς όρους σ’ έναν αδιάφορο ηγεμόνα, μέχρι που μια άλλη εξέγερση τον εκδίωξε μετά από 15 χρόνια, το 1849. Στη πρώτη γενική συνέλευση που συγκροτήθηκε τον Αύγουστο του 1834 οι υποταγμένοι Σάμιοι συνέταξαν τον κατάλογο των «αποβλήτων από την πατρίδα και απαραδέκτων» καταδικάζοντας τους ηγέτες της επανάστασης σε εξορία διά βίου.
Ας επανέλθουμε όμως στην έκδοση. Ο σκοπός, σύμφωνα με τον πρόλογό της, ήταν να καταδειχθούν τα δίκαια της Σάμου σε όλο τον κόσμο:
«Επάναγκες ήτο να κοινοποιηθώσι τα τωρινά πρακτικά της, διά να προσβεβαιώσωσι την αλήθειαν της εν καιρώ εκδοθησομένης λεπτομερούς ιστορίας της, και να κινήσωσι και την περιέργειαν όλου του κόσμου προς λύσιν της γενικής απορίας, περί του πώς η νήσος αύτη, ήτις από την πρώτην στιγμήν καθ’ ην η φωνή της Ελευθερίας αντήχησεν εις την Ελληνικήν γην ηνώθη όλως με το ελληνικόν έθνος, καταδικάζεται ήδη εις χωρισμόν απ’ αυτού και διαίρεσιν! Πώς λαός όστις πραγματικώς δι’ εαυτού, διά θυσιών, διά αγώνων δι’ αίματος εκράτησε την Ελευθερίαν του εναντίον τόσων του εχθρού εφορμήσεων, να λαμβάνη σήμερον ως βραβείον την προς δουλείαν βίαν!…»
Τα Πρακτικά ξεκινούν με τα Προλεγόμενα, τα οποία υπογράφει ο εκδότης Β. Ματθιουδάκης, για τον οποίο δεν γνωρίζουμε πολλά. Αποτελούν μια σύντομη επισκόπηση της νεότερης ιστορίας της Σάμου από τον καιρό της ερήμωσης από τις οθωμανικές επιδρομές μέχρι το έτος 1832.
Το κύριο σώμα περιλαμβάνει επίσημα κείμενα της περιόδου που έχουν σχέση με το μεγάλο θέμα, την υποταγή δηλ. της Σάμου στις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Επιλεγμένα ψηφίσματα και πράξεις πέντε γενικών συνελεύσεων που έγιναν την εποχή αυτή (συνολικά δέκα συνελεύσεις έγιναν στα τέσσερα χρόνια της Σαμιακής Πολιτείας), επιστολές του Λυκούργου, διευθυντή της Σαμιακής Πολιτείας προς διαφόρους, έγγραφά του και οδηγίες προς την πρεσβεία των Σαμίων στην Κωνσταντινούπολη, έγγραφα της επαρχιακής δημογεροντίας, αναφορές των χωριών περί μη υποταγής κ.τ.λ. αλλά και επιλεγμένα κείμενα της κυρίαρχης πλευράς: απόσπασμα του Πρωτοκόλλου του 1830, τη μετάφραση του υψηλού Ορισμού που έφερε ο απεσταλμένος του Σουλτάνου Γεδικλή Πασάς με τα προνόμια (Ιούλιος 1830), τις συνομιλίες μεταξύ των απεσταλμένων της Ρωσίας, Αγγλίας, Γαλλίας με τους αντιπροσώπους των Σαμίων, επιστολές των πρέσβεων των Μ. Δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη προς τους υποπροξένους στη Σάμο, και τέλος πατριαρχική επιστολή προς τον δεσπότη Κύριλλο και τους αντιπροσώπους του λαού. Στα ενδιάμεσα παρεμβάλλονται λίγα σχόλια, κυρίως για να γίνει η χρονική σύνδεση των κειμένων. Αρχική ημερομηνία η 7η Ιουνίου 1830 και τελική η 19η Ιανουαρίου 1832.
Η Πρεσβεία κυκλοφόρησε ευρέως στην Σάμο αλλά και αλλού. Στο Πρωτόκολλον της Λογιστικής επιτροπής του 1832, αναγράφεται η πληροφορία πως η 6η γενική συνέλευση τον Ιούλιο του 1832 ενέκρινε πρόταση του Διευθυντηρίου να προσφερθεί η έκδοση σε όλα τα χωριά και τις κωμοπόλεις και σε καθένα ξεχωριστά πληρεξούσιο[2]. Η αναγγελία της έκδοσης στον Ελληνικό Καθρέπτη (27 Μαρτίου 1832) δηλώνει ότι κυκλοφόρησε και εκτός Σάμου στην έδρα του Ελληνικού Κράτους, στο Ναύπλιο.
Ο τίτλος του έργου είναι παρμένος από το όνομα της πρεσβείας, της αντιπροσωπείας δηλ. των Σαμίων που εστάλη στο τέλος του 1830 στην Κωνσταντινούπολη και παρέμεινε μέχρι τον Φεβρουάριο του 1831 για διαπραγματεύσεις.
Γιατί όμως η Πρεσβεία εκδόθηκε στην πιο θερμή περίοδο του αγώνα των Σαμίων; Ποιον σκοπό εξυπηρέτησε η έκδοση αυτή εκτός από τον προφανή, να ενημερωθεί ο κόσμος; Γνωρίζουμε ότι ο Λυκούργος αντιμετωπίζεται με σοβαρές κατηγορίες από τους παλαιούς του συντρόφους, ότι «επώλησε την Σάμον», επειδή εκφράζει την μέση οδό. Παραμένει όμως ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης που δεν μπορεί να παραγκωνισθεί. Το συμπέρασμα από τη μελέτη των πηγών είναι ένα: η ιδεολογία των Καρμανιόλων, που ηγούνται του αγώνα, είναι κοινή. Η πίστη στις διακηρύξεις του Διαφωτισμού, η προσήλωση στον ορθό λόγο. Η διαφωνία δεν εκφράζεται πουθενά προς τα έξω, προς τις μεγάλες δυνάμεις, αυτές πρέπει να πεισθούν ότι ο αγώνας των Σαμίων είναι δίκαιος. Τα επιχειρήματα βασίζονται στο δίκαιο του νικητή στον πόλεμο, στη συλλογικότητα της απόφασης (πάνδημες συνελεύσεις) που είναι μία: ένωση ή θάνατος. Αργότερα το αίτημα μεταβάλλεται: ένωση ή μετανάστευση[3].
Η έκδοση, που περιέχει ορισμένα από τα πιο φλογερά κείμενα στη διάρκεια της επανάστασης και που απηχεί το πνεύμα των Καρμανιόλων είναι σπάνια, ευρίσκεται σε λιγοστές βιβλιοθήκες, αλλά το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, με υπεύθυνο τον καθηγητή κ. Τσολομύτη, δανείστηκε τον τόμο από τα Γ.Α.Κ. και τον ψηφιοποίησε. ΄Εκτοτε κοσμεί την ψηφιακή του βιβλιοθήκη και είναι δωρεάν προσβάσιμη σε όποιον επιθυμεί. Οι αξίες της ελευθερίας και της ισότητας, του δικαίου των λαών που νικούν στην πόλεμο αλλά χάνουν στα τραπέζια των ισχυρών του κόσμου, του ανθρωπισμού, αξίες των προγόνων μας, αποκαλύπτονται εδώ. Αυτός ο ενωτικός προς τα έξω αγώνας, παρ’ όλες τις διαφορετικές απόψεις, αποτελούν το μεγάλο παράδειγμα για τους σύγχρονους Σαμιώτες.
Αγγέλα Χατζημιχάλη
Από τη Βιβλιοθήκη των Γενικών Αρχείων
του Κράτους Τμήμα Σάμου
[1] Βλ. Μανόλης Α. Βουρλιώτης, Καρμανιόλοι και βιβλίο (1800-1839), έκδοση Αδελφότητας Σαμίων Αθηνών, Αθήνα 1990
[2] Πρωτόκολλον της Λογιστικής Επιτροπής των εξερχομένων εγγράφων 1832, 1η Συνεδρίαση Γ.Σ. Ιουλίου 11, ΓΑΚ Αρχεία Ν. Σάμου. Οι πληρεξούσιοι δέχτηκαν ευχαρίστως τα βιβλία αυτά «πεπεισμένοι εξ αυτών ελπιζόμενον καλόν διά την πολυπαθή Σάμον».
[3] Αναλυτικότερη παρουσίαση της Πρεσβείας στον τόμο των πρακτικών του συνεδρίου 1821, Σάμος και Επανάσταση…, όπου και σχετικό δικό μου κείμενο. Για την εποχή δες και Α. Σεβαστάκη Σαμιακή Πολιτεία, που παρουσιάστηκε εδώ, Χ. Λάνδρου Η μεταπαναστατική Σάμος σε υποτέλεια, το πρώτο πρωτόκολλο αλληλογραφίας της ηγεμονίας, 1834-1835, εκδόσεις Π.Ι.Σ. «Ν. Δημητρίου, κ.ά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου