Το Αρτεμίσιο της Σάμου

Μικρές λεπτομέρειες, ασήμαντες σε πρώτη εκτίμηση πληροφορίες των αρχαίων πηγών, όπως είπαμε και στο πρώτο μέρος, μπορεί κάποια στιγμή να αποδειχτούν πολύτιμες και να φωτίσουν, να ερμηνεύσουν τα ευρήματα των ανασκαφών. 

  Σωστικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν το 1979 έξω από τα δυτικά τείχη της αρχαίας πόλης της Σάμου έφεραν στο φως τα λιγοστά λείψανα ενός ιερού. Η ταύτισή του με το Ιερό της Αρτέμιδος, το γνωστό ήδη από τις ιστορικές πηγές, έγινε δυνατή με τα εκπληκτικά ευρήματα των πλούσιων αποθετών. Ανάμεσά τους βρέθηκαν μικρά κομμάτια σπασμένων αγγείων -όστρακα, κατά την επιστημονική ορολογία- που έσωζαν χαραγμένο το όνομα της μεγάλης θεάς, της Αρτέμιδος. Η μελέτη όμως του υλικού οδηγούσε χωρίς αμφιβολία σε μια χρονολόγηση του σχηματισμού των αποθετών κάπου πριν από το 520 π.Χ. Δεν χρειαζόταν πολλή... φαιά ουσία για να σχετιστεί η καταστροφή με τα γεγονότα που αναφέρει ο Ηρόδοτος τα σχετικά με τις περσικές προσπάθειες για την αποκατάσταση του Συλοσώντα στην εξουσία. Η ταύτιση του ιερού όμως μας βοήθησε να κατανοήσουμε κάποια άλλα σημεία της αφήγησης του μεγάλου ιστορικού. 


Θα πάμε και πάλι στα πολύτιμα κείμενα του Ηροδότου. Δύο γενιές πριν από τα συγκλονιστικά γεγονότα του 522 π.Χ., στην Κόρινθο, ο τύραννος Περίανδρος είχε σκοτώσει τη γυναίκα του, τη Μέλισσα, κόρη του Προκλή, βασιλιά της Επιδαυρίας...

Ο Προκλής, με την πρώτη ευκαιρία, φανερώνει στους γιους της κόρης του τον πραγματικό δολοφόνο της μητέρας τους. Ο μεγάλος γιος του Περίανδρου, ο Κύψελος, δεν αντιδρά, ο μικρός όμως, ο Λυκόφρων, αρνείται να ξαναμιλήσει με τον πατέρα του, ο οποίος τελικά εξοργίζεται και τον διώχνει από το παλάτι. Ο νεαρός περιπλανιέται στις στοές και στις πλατείες της Κορίνθου και φιλοξενείται από γνωστούς και φίλους. Για να τον αναγκάσει να ξαναγυρίσει στην πατρική εστία, ο Περίανδρος βγάζει ανακοίνωση απαγορεύοντας αυστηρά να δέχεται κανείς στο σπίτι του τον Λυκόφρονα ή να τον βοηθάει με οποιονδήποτε τρόπο, ακόμη και να του απευθύνει το λόγο. Ειδάλλως, θα έπρεπε να πληρώσει «ιρήν ζημίην», ιερό πρόστιμο στον προστάτη της πόλης, τον Απόλλωνα. Καθώς ο Λυκόφρων παραμένει αμετάπειστος, ο βασιλιάς εξορίζει το νεαρό στην Κέρκυρα, κορινθιακή αποικία, την οποία είχε υπό την εξουσία του.
  Με τον καιρό και καθώς ο Περίανδρος γερνούσε, δοκίμασε επανειλημμένα με απεσταλμένους και μηνύματα να πείσει το γιο του να επιστρέψει και να αναλάβει την εξουσία. Καταλήγουν σε συμφωνία, εφόσον ο Λυκόφρων δεν δεχόταν με κανέναν τρόπο να βρίσκεται στην ίδια πόλη με τον πατέρα του, να εγκατασταθεί ο Περίανδρος στην Κέρκυρα και να αναλάβει ο γιος του τη διακυβέρνηση της πλούσιας Κορίνθου. Οι Κερκυραίοι, που δεν ήθελαν με κανέναν τρόπο τον Περίανδρο στα πόδια τους, σκοτώνουν το παιδί για να προκαλέσουν την ακύρωση της συμφωνίας! Η πράξη τους, φυσικά, προκάλεσε την οργή του Περίανδρου, ο οποίος για εκδίκηση αποφασίζει να στείλει 300 νέους από τις καλύτερες οικογένειες της Κέρκυρας στον Αλυάττη, στις Σάρδεις, «επ' εκτομήι», να τους ευνουχίσει. 

Λόγω κακοκαιρίας όμως, το πλοίο των Κορινθίων προσορμίζεται στη Σάμο. Οι Σάμιοι, μαθαίνοντας το λόγο για τον οποίο βρίσκονταν τα παιδιά στο πλοίο, τα συμβουλεύουν να καταφύγουν στο Ιερό της Αρτέμιδος. Οι Κορίνθιοι αναγκάζονται να περικυκλώσουν το τέμενος και να περιμένουν να βγουν τα παιδιά όταν θα πεινάσουν. Οι πολίτες της Σάμου τότε σκέφτηκαν να οργανώσουν εκδηλώσεις προς τιμήν της θεάς. Μόλις νύχτωνε, δηλαδή, ξεκινούσαν στο τέμενος της θεάς χορούς παρθένων και νεαρών, κατά τη διάρκεια των οποίων έφερναν στο βωμό γλυκίσματα από σουσάμι και μέλι (προφανώς κάτι σαν τα σημερινά παστέλια), τα οποία φυσικά καταβρόχθιζαν οι... πολιορκούμενοι, ικανοποιώντας την πείνα τους. Μέρες αργότερα, οι Κορίνθιοι αναγκάζονται απογοητευμένοι να φύγουν χωρίς τα παιδιά, τα οποία φυσικά οι Σάμιοι έστειλαν με άλλο πλοίο πίσω στα σπίτια τους. Ενδιαφέρουσες οι πληροφορίες από ιστορική πλευρά, εξίσου ενδιαφέροντα όμως τα παρεπόμενα, καθώς η ταύτιση του Ιερού της Αρτέμιδος ρίχνει φως και στην τοπογραφία της Σάμου.
 
Από τη διήγηση, δηλαδή, φαίνεται καθαρά ότι η θέση όπου άραξε το καράβι των Κορινθίων δεν πρέπει να ήταν μακριά από το συγκεκριμένο ιερό. Εκείνη την εποχή τα πλοία ήταν ακόμη αρκετά ελαφρά και μια αμμουδιά αρκούσε για να συρθεί και να προστατευτεί ένα πλοίο. Μια τέτοια αμμουδιά βρίσκεται μπροστά στο Αρτεμίσιο, σε απόσταση 100-150 μέτρων, που θα ήταν, βέβαια, πολύ μικρότερη κατά την εποχή του επεισοδίου, όπως αφήνουν να εννοηθεί τα έλη της Γλυφάδας, σίγουρα λείψανα ενός φυσικού λιμένα που με τον καιρό επιχωματώθηκε. Ενα φορτίο με οξυπύθμενους αμφορείς, γεμάτους κάποτε κρασί, όπως έδειξαν τα υπολείμματα, στερεωμένους στην αμμουδιά και έτοιμους για φόρτωμα -που δεν φορτώθηκαν, πάντως, ποτέ, για άγνωστους σε μας λόγους- βρέθηκαν κατά τη θεμελίωση ενός ξενοδοχείου στην ακρογιαλιά, επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη του αρχαίου λιμανιού. Πόσα γεγονότα, πόσες μνήμες μπορεί να ζωντανέψει μια μικρή λεπτομέρεια, μια ασήμαντη πληροφορία... 

* Ο Κωνσταντίνος Τσάκος είναι επίτιμος Εφορος Αρχαιοτήτων. Εχει εργαστεί στις Εφορείες Αρχαιοτήτων Κυκλάδων-Σάμου, Ακρόπολης, Αρχαίας Ολυμπίας, Ιωαννίνων, Θεσσαλονίκης. Το όνομά του έχει συνδεθεί ιδιαίτερα με τις ανασκαφικές έρευνες και την οργάνωση του θαυμάσιου νέου μουσείου στην αρχαία πόλη της Σάμου. 

Πηγή: Ελευθεροτυπία