Η Επανάσταση του Εικοσιένα στη Σάμο: Οι ιδιαιτερότητές της - Γράφει ο Χρίστος Λάνδρος

Σύνθεση Νίκου Κυπραίου

Η συμμετοχή της Σάμου στην Επανάσταση του Εικοσιένα υπήρξε κορυφαίο γεγονός στη νεότερη ιστορία της. Η θέση της στη συνολική εικόνα της επανάστασης παρουσιάζει αξιοσημείωτες ιδιαιτερότητες σε σύγκριση με τα άλλα νησιά του αρχιπελάγους. Η Σάμος υπήρξε το μοναδικό νησί στο Ανατολικό Αιγαίο που έλαβε μέρος εξαρχής στον αγώνα του 21, και η μοναδική ελληνική περιοχή στην οποία η επανάσταση είχε μεγαλύτερη διάρκεια (1821-1834).

Στη Σάμο εφαρμόσθηκε τοπικό πολίτευμα που ίσχυσε από την αρχή μέχρι τέλους με ελάχιστες εξαιρέσεις και εξ αυτού αναπτύχθηκαν δημοκρατικοί θεσμοί που διαπαιδαγώγησαν τους πολίτες της. Η Σάμος έμεινε αδούλωτη καθ’ όλη τη διάρκεια του Αγώνα αποκρούοντας με επιτυχία τις επιθέσεις του οθωμανικού στόλου και τις απόπειρες κατάληψής της. Η επανάσταση στη Σάμο ήταν αποτέλεσμα πολυχρόνιων και ποικίλων διεργασιών όπως συμβαίνει στα μεγάλα γεγονότα της Ιστορίας. Η ανάπτυξη εθνικής συνείδησης στους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα μεγάλα εσωτερικά προβλήματά της οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά, η επίδραση της γαλλικής επανάστασης και η διάδοση των φιλελεύθερων ιδεών του Διαφωτισμού είναι μερικές από αυτές τις αιτίες. Η γενική αυτή διαπίστωση ίσχυσε και για τη Σάμο. Η ιδεολογία της επανάστασης «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος» που εκφράσθηκε συνοπτικά στη διακήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη, εγκολπώθηκε από τους Σαμιώτες του 21 στην συντριπτική τους πλειοψηφία.

Τι προηγήθηκε της επανάστασης; Κοινωνικοπολιτικοί αγώνες για την «προεστία», δηλαδή την προυχοντική εξουσία.

Στη Σάμο είχε προηγηθεί στο διάστημα 1805-1812 μια πρώιμη κοινωνική επανάσταση σε τοπικό και περιορισμένο επίπεδο στα πλαίσια της κοινοτικής εξουσίας με την επικράτηση της προοδευτικής παράταξης των Καρμανιόλων που ανέλαβαν την προυχοντική εξουσία στο νησί και επιχείρησαν σημαντικές αλλαγές στην εσωτερική οργάνωση και διοίκηση του νησιού στα πλαίσια όμως της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Η επανάσταση στη Σάμο άρχισε τον Απρίλιο του 1821. Οι ιδέες των προεπαναστατικών Καρμανιόλων γονιμοποιημένες από τη Φιλική και τον ένα και μοναδικό στόχο της δηλαδή απελευθέρωση και δημιουργία σύγχρονου εθνικού κράτους βρίσκουν την πλήρη εφαρμογή τους. Απαλλαγμένες από την επιβεβλημένη «νομιμότητα» του οθωμανικού κράτους αναβαθμίζονται. Ο σαμιακός λαός υπό την καθοδήγηση του πολιτικού και στρατιωτικού αρχηγού Λογοθέτη Λυκούργου και την πνευματική ενίσχυση του αρχιεπισκόπου Κυρίλλου στην επανάσταση γίνεται κυρίαρχος μέσω των συνελεύσεων των αντιπροσώπων του. Στις πάνδημες γενικές συνελεύσεις λογοδοτούν οι εκλεγμένες αρχές και ο ίδιος ο διοικητής. Ο έλεγχος των εσόδων και εξόδων είναι πρώτης προτεραιότητας. 

Λογοδοσία και διαφάνεια στη διαχείριση του δημόσιου χρήματος ήταν από τα βασικά δικαιώματα των πολιτών. Η εκπαίδευση των παιδιών αναβαθμίζεται και γίνεται καθήκον και υποχρέωση της πολιτείας με την ίδρυση αλληλοδιδακτικού σχολείου με ευθύνη του Κοινού της Σάμου και όχι των επιμέρους κοινοτήτων. Και επειδή τα παραπάνω δεν είναι εύκολο να καθιερωθούν από την παράδοση και μόνο η συνέχεια της οποίας έγινε σεβαστή από την σαμιακή ηγεσία, μια από τις πρώτες ενέργειες της επαναστατικής συνέλευσης τον Μάιο του 1821 ήταν η ψήφιση τοπικού πολιτεύματος που είναι γνωστό με τον τίτλο «Στρατοπολιτικό σύστημα Σάμου». Το πολίτευμα της Σάμου αποτελούσε οδηγό εσωτερικής οργάνωσης του νησιού και δεν αντιστρατευόταν τα γενικά πολιτεύματα του Αγώνα. Γι’ αυτό και διατηρήθηκε σε ισχύ μέχρι τέλους της επανάστασης. Η καλή οργάνωση, ο άνεμος ελευθερίας που συνεπήρε τους Σαμιώτες, οι ιδέες της αλληλεγγύης και της συμμετοχής στα κοινά, της συνευθύνης αρχομένων και αρχόντων, εξηγούν την μη υποταγή του νησιού και την επιτυχή απόκρουση των τουρκικού στόλου πρώτα τον Ιούλιο του 1821 κατά τον πόλεμο του Καραλή στον Κάβο Φονιά και αργότερα το 1824 κατά τη ναυμαχία της Σάμου με τη συνδρομή του ελληνικού στόλου. 

Η σημασία του πολιτεύματος καταγράφθηκε σε παράρτημα του κειμένου, που δηλώνει ότι ο συντάκτης του είχε πλήρη συνείδηση της σημασίας και της δυναμικής του. Μεταξύ των άλλων διαπιστώνει τα εξής. «Απεδείχθη διά της πείρας, ότι το Στρατοπολιτικόν τούτο σύστημα της Σάμου, διοργανισθέν από τας αρχάς Μαΐου του 1821, πρώτου έτους της ελευθερίας, διέλυσε τας μεταξύ των Σαμίων πολυχρονίους στάσεις, και διχονοίας, συνέδεσεν εις εν τα διεστώτα μέρη, και τέλος αντιπαραταχθέν εις τας πρώτας εφόδους του οθωμανικού στόλου κατά της Σάμου, διέσωσε μετά Θεόν την πατρίδα ταύτην, εσχάτως διακινδυνεύσασαν. Το θαυμασιότερον είναι ότι εις ένα ολόκληρον ενιαυτόν ακριβώς διετηρήθη η κοινή ευταξία ώστε ουδέ ρανίς εχύθη αίματος πατριωτικού. 

Ο φιλόλογος, συγγραφέας, π. προϊστάμενος Ιστορικού Αρχείου Σάμου
Χρίστος Λάνδρος

Η ιδιαιτερότητα της σαμιακής επανάστασης του 21 ήταν η διάρκειά της (1821-1834), η βαθιά πεποίθηση ότι ήταν η έκφραση του δικαίου, η ανυποχώρητη εφαρμογή του στρατοπολιτικού, που έγινε ακόμα πιο ισχυρή στη διάρκεια της Σαμιακής Πολιτείας (1830-1834), και οι ιδέες του Διαφωτισμού που διαποτίζουν τον σαμιακό πληθυσμό στο σύνολό του. Όποια κείμενα του σαμιακού 21 κι αν μελετήσει κανείς, γράμματα, εγκυκλίους, διαταγές, λόγους ή πρακτικά συνελεύσεων παντού θα συναντήσει ιδέες του Διαφωτισμού εμβολιασμένες με τον λόγο του ευαγγελίου και της διδασκαλίας των πατέρων της εκκλησίας.

Στο διάστημα 1821-1830 η Σάμος γνώρισε πρωτοφανείς συνθήκες ελευθερίας και δημοκρατίας και σ’ αυτές μεγάλωσε μια ολόκληρη γενιά, η οποία σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη παρά τις εξελίξεις που ακολούθησαν. Κι όταν η Σάμος έμεινε εκτός των ορίων του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους με τη συνθήκη του Λονδίνου (1830), η εφαρμογή των δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεών απέκτησε μεγαλύτερη ένταση και ποιότητα στη διάρκεια της Σαμιακής Πολιτείας (1830-1834) κατά την οποία ο αγώνας των Σαμίων προσανατολίσθηκε αποκλειστικά στην ένωση με το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Τελικά, ο αγώνας αυτός υπέκυψε στην ισχύ της πολιτικής των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και το μόνο που πέτυχε ήταν να αναγνωρισθεί το νησί αυτόνομη περιοχή της Αυτοκρατορίας και να ανακηρυχθεί σε ηγεμονία. Το νέο καθεστώς επιβλήθηκε δια της βίας τον Μάιο του 1834, ενώ η ηγεσία της επανάστασης πολιτική και θρησκευτική με αρκετούς κατοίκους αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στην ελεύθερη Ελλάδα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αντιπελάργηση. Τιμητικός τόμος για τον Νικόλαο Α. Δημητρίου, Αθήνα (Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου ‘Νικόλαος Δημητρίου) 1992

Βαρβούνης Μ. Γ, Το όραμα της ελευθερίας στη σαμιακή κοινωνία (1800-1912), Αθήνα (Τοπική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Νομού Σάμου) 2008

Βουρλιώτης Μ., Καρμανιόλοι και βιβλίο (1800-1839), Αθήνα (Αδελφότητα Σαμίων Αθήνας) 1990.

Επαμεινώνδας Σταματιάδης, Σαμιακά ήτοι ιστορία της νήσου Σάμου από των παναρχαίων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, τόμος Β΄, Εν Σάμω (Εκ του Ηγεμονικού Τυπογραφείου) 1881

Ζαφείρης Γ.,Λογοθέτης Λυκούργος. Ο μεγάλος Σαμιώτης αρχηγός του ’21, Αθήνα 1977

Λαΐου Σ. Ν., Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο:πτυχές του κοινωνικού και οικονομικού βίου, 16ος-18ος αι. Θεσσαλονίκη 2002

Λάνδρος Χ., «Αλληλογραφία του Λογοθέτη Λυκούργου κατά το 1824» περ. Απόπλους τχ. 48 (2010) σ. 374-406

Λάνδρος Χρίστος, Αρχείο Σαμιακής Επανάστασης 1821, Απόπλους, Αθήνα 2021

Λάνδρος Χρίστος, Η Σαμιακή Επανάσταση του 1821 Οικονομική και Λογιστική αποτύπωση, Απόπλους, Αθήνα 2025

Ματθιουδάκη Β., Σαμίων Πρεσβεία ή Πρακτικά Σάμου, Καρλόβασι 1832

Μπέλσης Κ., Από την οθωμανική νομιμότητα στο εθνικό κράτος. Το «άτομο» στο επίκεντρο της Ιστορίας. Λυκούργος Λογοθέτης (1772-1850) Πολιτική βιογραφία. Αθήνα (εκδ. Παπαζήση) 2014

Μπέλσης Κ., Διπλωματικές εξελίξεις στη Σάμο μετά τον αποκλεισμό από τον εθνικό κορμό. Το "σχέδιο" του Λυκούργου και το αντισχέδιο του Κωλέττη, Απόπλους τχ 53 (2012) σ. 110-121

Νικόλαος Σταματιάδης, Σαμιακά, τόμος. Α΄ Σάμος (Εκ του Ηγεμονικού Τυπογραφείου) 1899

Πρακτικά Συμποσίου Η Σάμος στα νεότερα χρόνια (17ος – 20ός αιώνας), Αθήνα (Αδελφότητα Σαμίων) 2002

Πρακτικά συνεδρίου 1821, Σάμος και επανάσταση. Ιστορικές προσεγγίσεις, Αθήνα (ΓΑΚ Σάμου) 2011

Πρακτικά συνεδρίου Η Σάμος από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα, Πρακτικά συνεδρίου τ. Α και Β΄, Αθήνα (Π.Ι.Σ.Ν.Δ.) 1998

Πρακτικά συνεδρίου, Ο Γ. Κλεάνθης και η εποχή του, Σάμος (Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σάμου) 1991

Σακελλαρίου Μιχαήλ Β., Ένας συνταγματικός δημοκράτης ηγέτης κατά την επανάσταση του ’21. Ο Γ. Λογοθέτης Λυκούργος της Σάμου (1772-1850), Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης) 2014

Σακελλαρίου Μιχαήλ Β., Θέματα Νέας Ελληνικής Ιστορίας, τόμ. Α και Β΄, Αθήνα (Ηρόδοτος) 2011, σ. 279-410

Σεβαστάκης Αλέξης, Δίκαιο και δικαστική εξουσία στη Σάμο, 1550-1912, Αθήνα(Ιστορικό Αρχείο Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος) 1986

Σεβαστάκης Αλέξης, Ιστορικά Ανάλεκτα, Αθήνα (ΠΙΣΝΔ) 2005

Σεβαστάκης Αλέξης, Ιστορικά Νέου Καρλοβάσου Σάμου, 1768-1840, Αθήνα (ΠΙΣΝΔ) 1995

Σεβαστάκης Αλέξης, Οι Καρμανιόλοι στην επανάσταση της Σάμου. Ιωάννης Λεκάτης, Αθήνα 1980

Σεβαστάκης Αλέξης, Σαμιακή Πολιτεία 1830-1834 Λογοθέτης Λυκούργος, Αθήνα 1985

Σεβαστάκης Αλέξης, Το Δημόσιον δίκαιον εν Σάμω κατά την Τουρκοκρατίαν, την Επανάστασιν και το Ηγεμονικόν καθεστώς, Θεσσαλονίκη 1959 (διδακτορική διατριβή)

Σεβαστάκης Αλέξης, Το κίνημα των “Καρμανιόλων” στη Σάμο 1805-1812. με ανέκδοτα έγγραφα, Αθήνα (ΠΙΣΝΔ) 1996

Χρίστος Λάνδρος

Από την έντυπη έκδοση του «Σαμιακού Βήματος»