19 Απρ 2020

Ποντιακά Αναστάσιμα (Β΄μέρος) - Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης

Σε ορισμένες περιοχές του Πόντου μαρτυρείται επίσης το τελετουργικό κάψιμο του Ιούδα, ενός ομοιώματός του δηλαδή, από σακιά γεμισμένα με άχυρα. Στο χωριό Ισαχανάντων της Σάντας, για παράδειγμα, το ομοίωμα αυτό ακολουθούσε ο ιερέας με την εικόνα της Ανάστασης και το Ευαγγέλιο, αλλά και παιδιά με λάβαρα και εξαπτέρυγα, δίνοντάς της τον χαρακτήρα εκκλησιαστικής λιτανείας. Πρώτα τον πυροβολούσαν, μετά του έβαζαν φωτιά και τέλος άρχιζαν χορό σε ένα αλώνι. Πρόκειται για τους γνωστούς τελετουργικούς και γονιμικούς χορούς του Πάσχα, που συνηθιζόταν και στον Πόντο, τους οποίους συναντούμε σε διάφορους τόπους, με ευετηρικούς πάντοτε σκοπούς.


Θα πρέπει εδώ να παρατηρηθεί ότι ο Ιούδας εκπροσωπεί, στην ελληνική λαϊκή θρησκευτική παράδοση, την απεχθή μορφή του προδότη, γι’ αυτό και με αυτόν συνδέεται το έθιμο του καψίματος ενός ομοιώματός του, το οποίο συνήθως σχετίζεται με τον ευρύτερο κύκλο των εθίμων του Πάσχα. Το κάψιμο του Ιούδα αποτελεί ένα ιδιαίτερο τελετουργικό δρώμενο, που σχετίζεται με τις γιορτές του Πάσχα. 

Ο Μαν. Γ. Σέργης παρατηρεί ότι οι στίχοι των τραγουδιών που συχνά και κατά περιοχές συνόδευαν το τελετουργικό αυτό κάψιμο του Ιούδα ερμηνεύουν «πασιφανώς τη δημιουργία και την ενίσχυση αρνητικών περί τους Εβραίους στερεοτύπων σ’ ολόκληρο σχεδόν τον ελληνικό χώρο», αφού το τελετουργικό αυτό δρώμενο επιχωρίαζε σε πολλούς ελληνικούς τόπους. Η πληροφορίες ωστόσο για τις λεπτομέρειες του καψίματος μας δίνει την πραγματική τελετουργική υπόσταση και σημασία του δρωμένου μόνο αν συνδυαστούν με ανάλογες περιγραφές άλλων περιοχών, σύμφωνα με τις οποίες το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, κατά την περιφορά του επιταφίου, αφού έκαιγαν τον Ιούδα κατά την στάση της λιτανευτικής πομπής σε κάποιο παρεκκλήσι του χωριού, και καθώς ο ιερέας διάβαζε τη σχετική με τον Ιούδα ευαγγελική περικοπή, έπαιρναν όλοι από μια χούφτα της στάχτης που έμενε, για να την ρίξουν το Μεγάλο Σάββατο στους τάφους των συγγενών τους, «ή δια μαγικήν χρήσιν».

Η τελετουργική αυτή χρήση της στάχτης, με τις νεκρολατρικές και γονιμικές διαστάσεις της, μας δείχνει πώς μέσα από την τελετουργική διαδικασία απλά υλικά αντικείμενα, όπως η στάχτη, σημασιοδοτούνται συμβολικά, αποκτώντας γονιμοποιητική δύναμη αλλά και τις ιδιότητες φαρμάκων, για την ύλη και το πνεύμα, για σωματικές και ψυχικές ασθένειες. Σωστά, νομίζω, ο Μαν. Γ. Σέργης συνδέει τις αποδιδόμενες αυτές ιδιότητες με την πάγια λαϊκή πίστη για την αναγέννηση των νεκρών, για την ερμηνεία του θανάτου ως προαγγέλου της ανάστασης και του ενταφιασμού ως προμηνύματος της θαυματουργικής έγερσης, κατ’ αναλογίαν της πορείας του σπόρου και της σποράς: σπορά: θάνατος/χειμώνας – αναβλάστηση: ανάσταση/άνοιξη.

Εν προκειμένω η στάχτη είναι το κατάλοιπο από το ομοίωμα του Ιούδα, που συνειρμικά ταυτίζεται με τα κατάλοιπα ενός πραγματικού ανθρώπου, κι ακόμη περισσότερο ενός ενιαύσιου δαίμονα, μιας δαιμονικής μορφής που τελικά αποκτά γονιμοποιητικό ρόλο, σε ένα εννοιολογικό και ιδεολογικό περιβάλλον που τα όρια μεταξύ «καλού» και «κακού» είναι μάλλον ρευστά και εξαρτημένα από την τελική αποτελεσματικότητα κάθε όντως, φυσικού ή υπερφυσικού, στο αναμενόμενο και ποθούμενο αποτέλεσμα της βλάστησης. Η παρατήρηση αυτή ενισχύεται και από τις διαπιστώσεις στις οποίες κατέληξε ο Βάλτερ Πούχνερ, μελετώντας τον μύθο του Ιούδα ιστορικά, στους αρχαίους Έλληνες, αλλά και συγχρονικά, στον ελληνικό και άλλους ευρωπαϊκούς λαούς.

Ήδη παλαιότερα ο Γ.Α. Μέγας είχε πειστικά δείξει ότι οι μύθοι του Οιδίποδα και του Ιούδα ουσιαστικά αποτελούν εξελικτικές φάσεις του ίδιου ενιαίου και πανάρχαιου παραμυθιού, που σε πολλές παραλλαγές υπάρχει και στη Δύση, καθώς εκεί ο Ιούδας εμφανίζεται να ρίχνεται στην θάλασσα για να μην δολοφονηθεί από τους γονείς του, και τελικά σκοτώνει τον πατέρα του και νυμφεύεται τη μητέρα του. Ο Βάλτερ Πούχνερ, συνδυάζοντας τον μύθο με τα σχετικά τελετουργικά λαϊκά δρώμενα καταλήγει, λοιπόν, στο ότι κατ’ ουσίαν ο Ιούδας συνδέεται «με τα αρχέγονα φαλλικά είδωλα του βαλκανικού πολιτισμού και έχει κι αυτός τη θέση του στη σειρά των γονιμολατρικών ομοιωμάτων που συμβολίζουν τον κύκλο της βλάστησης». Γι’ αυτούς τους λόγους είναι ιδιαίτερη η γονιμική δύναμη της τελετουργίας αυτής, ιδίως για τις αγροτοκτηνοτροφικές κοινότητες του Πόντου, που στα πασχαλινά και ανοιξιάτικα δρώμενα αναγνώριζαν τον χαρακτήρα ενός πανίσχυρου τελετουργικού μέσου, για να επιτευχθεί, με διαβατήριες τελετουργίες, η καλοχρονιά, η υγεία και η αφθονία της αγροτικής παραγωγής.

Βασικό ρόλο στα ελληνικά αναστάσιμα έθιμα παίζει η τελετουργική χρήση του αβγού ως εορταστικής τροφής αμέσως μετά την Ανάσταση, ώστε να «ξεβουλώσουν» με το αβγό το στόμα τους, το οποίο πάλι με αβγό είχαν «βουλώσει», για τη νηστεία που θα επακολουθούσε, το βράδυ της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς. Η γονιμική και προχριστιανική προέλευση της τελετουργικής αυτής βρώσης αποδεικνύεται και από το γεγονός της απαγορεύσεως της συγκεκριμένης τελετουργίας από την επίσημη Ορθόδοξη Εκκλησία, ως «ελληνίζουσα», άρα και αιρετική.

Υπάρχουν αρκετές και εκτενείς περιγραφές των τρόπων με τους οποίους τσούγκριζαν τα αβγά στον Πόντο, κάποτε μάλιστα και με την μορφή παιγνιδιού. Σε όλες πάντως της περιπτώσεις ενυπάρχει η ανταγωνιστική τελετουργία, η «φιλική πάλη», πίσω από την οποία κρύβονται πανάρχαιες ανταγωνιστικές τελετουργικές πρακτικές, με στόχο την επίτευξη της γονιμότητας. Πάλη μαζί και παίγνιο, που είχε όχι μόνο γονιμική αλλά και κοινωνική λειτουργικότητα στις παραδοσιακές αγροτοκτηνοτροφικές ποντιακές κοινωνίες.

Το νόημα της έκφρασης της νίκης της ζωής επί του θανάτου, αλλά και της αποτροπής των βλαπτικών και επίβουλων δαιμονικών πνευμάτων που ελλοχεύουν στην διαβατήρια και οριακή στιγμή της Αναστάσεως, και τα οποία ως δαιμονικά πνεύματα φοβούνται τους ξαφνικούς και δυνατούς θορύβους, έχουν οι ποντιακοί, και μαζί πανελλήνιοι, πυροβολισμοί και κρότοι μετά το «Χριστός Ανέστη». Το ίδιο δε νικητήριο κατά της φθοράς και παρηγορητικά χαρμόσυνο νόημα έχει η τελετουργία του θυμιάματος στους τάφους των προγόνων και των συγγενών, στους οποίους πριν έχουν τοποθετήσει ένα κόκκινο αβγό. Οι νεκροί πρόγονοι εγείρονται μαζί με το Χριστό, και μπορούν μέσω των τελετουργιών αυτών να πάρουν την συμβολική – έστω και προσωρινή, μέχρι την παραμονή της Πεντηκοστής – θέση τους στην κοινότητα, και να προσφέρουν τις γονιμοποιητικές δυνάμεις τους για την επίτευξη του κοινού σκοπού, της ευκαρπίας, της καλής σοδειάς και της καλοχρονιάς, στην κρίσιμη παραγωγική στιγμή της άνοιξης, κατά την οποία εορτάζεται το χριστιανικό Πάσχα, όπως και στη συνέχεια θα αναλυθεί.

Βασικό στοιχείο των αναστάσιμων λαϊκών τελετουργιών ήταν η κούνια, ή «αιώρα», με τους πανάρχαιους γονιμικούς συμβολισμούς της. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η γονιμική κατά βάσιν τελετουργία της αιώρας είχε και πιο πρακτικούς σκοπούς, καθώς συχνά εξειδικεύονταν σε πρακτικά γονιμικά αλλά και κοινωνικά ζητήματα, όπως η εξεύρεση συζύγου. Με τελετουργικές πράξεις και τελετουργικά επίσης τραγούδια, οι Πόντιοι προσπαθούσαν να επιδράσουν συνειρμικά και μαγικά πάνω στη ευφορία της φύσης. Ο Γ. Κ. Σπυριδάκης, έχει σημειώσει ότι ανάλογες τελετουργικές αιωρήσεις συναντούμε όχι μόνο στους υπολοίπους βαλκανικούς λαούς, αλλά και σε λαούς ευρωπαϊκούς, πιστεύει μάλιστα ότι η τελετουργική αιώρηση είχε σκοπό την καρποφορία όχι μόνον των αμπελιών αλλά και την ενίσχυση «γενικώτερον της γονιμότητος όλων των παραγωγικών μέσων του φυτικού και του ζωϊκού βασιλείου», μέσω του τελετουργικού εξιλασμού του αέρα από κακοποιά πνεύματα.

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο χαρακτήρας των τελετουργιών του Πάσχα και της Εβδομάδας που ακολουθεί είναι έντονα γονιμικός και διαβατήριος, συμφωνώντας με τα γενικότερα εθιμικά χαρακτηριστικά της οριακής αυτής εορτολογικής περιόδου. Τον χαρακτήρα δε αυτόν συνεχίζει ο λαός και στις τελετουργίες των υπολοίπων ανοιξιάτικων εορτών που σχετίζονται με το Πάσχα και τον κύκλο των κινητών εορτών που συνδέονται μαζί του, τόσο θρησκευτικά, εκκλησιαστικά και λατρευτικά, όσο και από την άποψη της λαϊκής θρησκευτικής συμπεριφοράς.

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ

Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης






Δεν υπάρχουν σχόλια:

ΓΡΑΨΟΥ ΚΑΙ ΕΣΥ ΣΤΑ ALERTS ΤΟΥ ΣΑΜΙΑΚΟΥ ΒΗΜΑΤΟΣ

Δώστε μας ένα Email σας για να μαθαίνετε πρώτοι τι συμβαίνει

* indicates required