Ο φιλόλογος, τ. προϊστάμενος των ΓΑΚ (Γενικά Αρχεία του Κράτους) Σάμου, κ. Χρίστος Λάνδρος, γράφει για την Επανάσταση του Εικοσιένα στη Σάμο. "Τα μεγάλα γεγονότα της Ιστορίας, όπως οι επαναστάσεις στις οποίες ανήκει και η ελληνική του 1821, είναι αποτέλεσμα ποικίλων αιτιών και πολυχρόνιων διεργασιών. Η ανάπτυξη εθνικής συνείδησης στους Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα μεγάλα εσωτερικά προβλήματά της, οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά, η επίδραση της γαλλικής επανάστασης και η διάδοση των φιλελεύθερων ιδεών του Διαφωτισμού είναι μερικές από αυτές τις αιτίες.
Η ιδεολογία της επανάστασης περιλαμβάνεται στην πρώτη διακήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες απ’ όπου και ξεκίνησε για να μεταδοθεί στην Πελοπόννησο και από εκεί στα περισσότερα μέρη του σημερινού ελλαδικού χώρου. «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος»: σ’ αυτή την πρόταση περικλείεται η εν λόγω ιδεολογία, ενώ η προετοιμασία της στηρίχτηκε στην οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας. Στη Σάμο είχε προηγηθεί στο διάστημα 1805-1812 μια πρώιμη «επανάσταση» σε τοπικό και περιορισμένο επίπεδο στα πλαίσια της κοινοτικής εξουσίας με την επικράτηση της προοδευτικής παράταξης των Καρμανιόλων (εμπόρων κυρίως και ναυτικών) που ανέλαβαν την προυχοντική εξουσία στο νησί, αναδείχτηκαν δηλαδή μεγάλοι προεστοί, και επιχείρησαν σημαντικές αλλαγές στην εσωτερική οργάνωση και διοίκηση του νησιού στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η επανάσταση στη Σάμο άρχισε τον Απρίλιο του 1821. Οι ιδέες των προεπαναστατικών Καρμανιόλων γονιμοποιημένες από τη Φιλική Εταιρεία και τον ένα και μοναδικό στόχο της, δηλαδή απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό και δημιουργία σύγχρονου εθνικού κράτους, βρήκαν την πλήρη εφαρμογή τους. Απαλλαγμένες από την επιβεβλημένη «νομιμότητα» του οθωμανικού κράτους αναβαθμίζονται. Ο σαμιακός λαός, υπό την καθοδήγηση του πολιτικού και στρατιωτικού αρχηγού Γεωργίου Λογοθέτη Λυκούργου και την πνευματική ενίσχυση του αρχιεπισκόπου Κυρίλλου, στην επανάσταση γίνεται κυρίαρχος μέσω των συνελεύσεων των αντιπροσώπων του. Στις πάνδημες γενικές συνελεύσεις λογοδοτούν οι εκλεγμένες αρχές και ο ίδιος ο γενικός διοικητής. Ο έλεγχος των εσόδων και εξόδων είναι πρώτης προτεραιότητας. Λογοδοσία και διαφάνεια στη διαχείριση του δημόσιου χρήματος ήταν από τα βασικά δικαιώματα των πολιτών και εφαρμόστηκαν στη Σάμο τουλάχιστον από το 1823 όπως αυτό τεκμηριώνεται από δυο σημαντικά ντοκουμέντα: Τα πρακτικά της Λογιστικής Επιτροπής του 1832[1] που έκαμε τον έλεγχο των δημοσίων οικονομικών της Σάμου για το διάστημα 1820-1832, και από Κοινό Κώδικα του Κοινού της Σάμου[2]. Η εκπαίδευση των παιδιών οργανώνεται συστηματικά για πρώτη φορά και γίνεται καθήκον και υποχρέωση της «πολιτείας» με την ίδρυση αλληλοδιδακτικού σχολείου στη Χώρα και με ευθύνη του Κοινού της Σάμου και όχι των επιμέρους κοινοτήτων. Και επειδή τα παραπάνω δεν είναι εύκολο να καθιερωθούν από την παράδοση και μόνο, η συνέχεια της οποίας έγινε σεβαστή από την σαμιακή ηγεσία, μια από τις πρώτες ενέργειες της επαναστατικής συνέλευσης τον Μάιο του 1821 ήταν η ψήφιση τοπικού πολιτεύματος που είναι γνωστό με τον τίτλο «Στρατοπολιτικό σύστημα Σάμου». Το πολίτευμα της Σάμου αποτελούσε οδηγό εσωτερικής οργάνωσης του νησιού, ενώ στην πορεία του χρόνου αποδείχτηκε ότι δεν αντιστρατευόταν τα γενικά πολιτεύματα του Αγώνα. Γι’ αυτό και διατηρήθηκε σε ισχύ μέχρι τέλους της επανάστασης. Η καλή οργάνωση, ο άνεμος ελευθερίας που συνεπήρε τους Σαμιώτες, οι ιδέες της αλληλεγγύης, της ομοψυχίας και της συμμετοχής στα κοινά, της συνευθύνης αρχόντων και αρχομένων, εξηγούν την μη υποταγή του νησιού και την επιτυχή απόκρουση των επιθέσεων τουρκικού στόλου πρώτα τον Ιούλιο του 1821 κατά τον πόλεμο του Καραλή στον Κάβο (Τζωρτζή) Φονιά και αργότερα το 1824 κατά τη ναυμαχία της Σάμου με τη συνδρομή του ελληνικού στόλου. Το στόλο των τριών νησιών, Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών συνέδραμε υλικά η Σάμος, με χρήματα και ναυπηγήσιμη ξυλεία για την κατασκευή πυρπολικών (με 78.177 γρόσια σε κρασιά βόδια και άλλα, με 20.600 γρόσια στους Ψαριανούς, αλλά και με 126.087 γρόσια «εις το έθνος» κατά το 1824. Ακόμα μια τρίτη εκστρατεία του τουρκικού στόλου εναντίον της Σάμου το 1826 απέτυχε. Τα οθωμανικά πλοία δεν μπόρεσαν να πλησιάσουν τις ακτές του νησιού.
Η σημασία του πολιτεύματος καταγράφθηκε σε παράρτημα του κειμένου του «Στρατοπολιτικού», που δήλωνε ότι ο συντάκτης του είχε πλήρη συνείδηση της σημασίας και της δυναμικής του. Μεταξύ των άλλων διαπιστώνει τα εξής. «Απεδείχθη διά της πείρας, ότι το Στρατοπολιτικόν τούτο σύστημα της Σάμου, διοργανισθέν από τας αρχάς Μαΐου του 1821, πρώτου έτους της ελευθερίας, διέλυσε τας μεταξύ των Σαμίων πολυχρονίους στάσεις, και διχονοίας, συνέδεσεν εις εν τα διεστώτα μέρη, και τέλος αντιπαραταχθέν εις τας πρώτας εφόδους του οθωμανικού στόλου κατά της Σάμου, διέσωσε μετά Θεόν την πατρίδα ταύτην, εσχάτως διακινδυνεύσασαν. Το θαυμασιότερον είναι ότι εις ένα ολόκληρον ενιαυτόν ακριβώς διετηρήθη η κοινή ευταξία ώστε ουδέ ρανίς εχύθη αίματος πατριωτικού».
 |
| Γεώργιος Λογοθέτης Λυκούργος |
Η ιδιαιτερότητα της σαμιακής επανάστασης του 21 ήταν η διάρκειά της (1821-1834), η βαθιά πεποίθηση ότι ήταν η έκφραση του δικαίου, η ανυποχώρητη εφαρμογή του στρατοπολιτικού, που έγινε ακόμα πιο ισχυρή στη διάρκεια της Σαμιακής Πολιτείας (1830-1834), και οι ιδέες του Διαφωτισμού που διαποτίζουν τον σαμιακό πληθυσμό στο μεγαλύτερο τμήμα του, καθώς εκπορεύονται από μια φωτισμένη ηγεσία και εφαρμόζονται στην πράξη κατά τις γενικές συνελεύσεις, οι οποίες ουσιαστικά αποτέλεσαν σχολείο για τους πολίτες. Απόδειξη ότι οι συνελεύσεις ήταν ο μακροβιότερος θεσμός πολιτικής οργάνωσης στον μακρό 19ο αιώνα. Όποια κείμενα του σαμιακού 21 κι αν μελετήσει κανείς, γράμματα, εγκυκλίους, διαταγές, λόγους ή πρακτικά συνελεύσεων παντού θα συναντήσει ιδέες του Διαφωτισμού εμβολιασμένες με τον λόγο του ευαγγελίου και τη διδασκαλία των πατέρων της εκκλησίας.
 |
| Καπετάν Σταμάτης Γεωργιάδης |
Στο διάστημα 1821-1830 η Σάμος γνώρισε πρωτοφανείς συνθήκες ελευθερίας και δημοκρατίας και σ’ αυτές μεγάλωσε μια ολόκληρη γενιά, η οποία σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστη παρά τις εξελίξεις που ακολούθησαν. Κι όταν η Σάμος έμεινε εκτός των ορίων του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους με τη συνθήκη του Λονδίνου (1830), η εφαρμογή των δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεών απέκτησε μεγαλύτερη ένταση και ποιότητα στη διάρκεια της Σαμιακής Πολιτείας (1830-1834) κατά την οποία ο αγώνας των Σαμίων προσανατολίσθηκε αποκλειστικά στην ένωση με το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Τελικά, ο αγώνας αυτός υπέκυψε στην ισχύ της πολιτικής των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Το μόνο που πέτυχε ήταν να αναγνωρισθεί το νησί αυτόνομη περιοχή της Αυτοκρατορίας και να ανακηρυχθεί σε ηγεμονία.
Η σαμιακή κοινωνία της επανάστασης έζησε μεγάλες και δύσκολες στιγμές. Είχε μεγαλείο αλλά και αδυναμίες, ανταγωνισμούς, εμφύλιες διαμάχες και συγκρούσεις, αλλά και παραβατικές συμπεριφορές. Κυριάρχησε όμως η ομοψυχία σε έναν κοινό στόχο παρά τις λίγες εξαιρέσεις. Ο κοινός στόχος ήταν η ελευθερία, η απαλλαγή από την οθωμανική τυραννία και η ένταξη στο εθνικό κράτος. Η ελευθερία του λόγου στις συνελεύσεις αποτέλεσε έκφραση συλλογικής συνείδησης, η οποία διατυπώθηκε με την άρνηση αποδοχής του ηγεμονικού καθεστώτος και τα γενναία κείμενα που συμπυκνώθηκαν στη φράση «Φεύγουμε, δεν προσκυνάμε» μερικών και γενικών συνελεύσεων του 1834. Το νέο καθεστώς επιβλήθηκε δια της βίας τον Μάιο του ιδίου έτους, ενώ η ηγεσία της επανάστασης πολιτική και εκκλησιαστική με αρκετούς κατοίκους αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στην ελεύθερη Ελλάδα. Από το 1834 άρχιζε ένα άλλο κεφάλαιο του σαμιακού 19ου αιώνα.
Χ. Λάνδρος"
[1] ΓΑΚ Σάμου, Πρακτικά της Λογιστικής Επιτροπής 1832
[2] Αρχείο Μιχαήλ Γ. Σακελλαρίου, «Ο Μεγάλος Κώδικας του Κοινού της Σάμου», ψηφιακό αντίγραφο στα ΓΑΚ Σάμου.
Από την έντυπη έκδοση του "Σαμιακού Βήματος"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου